Lạm dụng chất gây nghiện là gì? Các bài nghiên cứu khoa học

Khái niệm về lạm dụng chất gây nghiện

Lạm dụng chất gây nghiện (substance abuse) là kiểu sử dụng các chất tác động tâm thần theo cách gây tổn hại hoặc nguy cơ đáng kể cho sức khỏe thể chất, tinh thần và chức năng xã hội, bất kể chất đó hợp pháp (rượu, thuốc kê đơn) hay bất hợp pháp (opioid bất hợp pháp, chất kích thích, chất hướng thần). Đặc điểm nhận diện gồm sử dụng lặp lại dẫn đến suy giảm vai trò trong công việc – học tập – gia đình, sử dụng trong tình huống nguy hiểm, tiếp tục dùng dù đã có hậu quả, và xuất hiện dung nạp – cai. Khung định nghĩa và tiêu chí chẩn đoán được mô tả trong tài liệu của American Psychiatric Association (DSM‑5) và tổng quan khoa học của National Institute on Drug Abuse (NIDA).

Lạm dụng khác với sử dụng có kiểm soát ở chỗ hành vi dùng chất vượt khỏi mục tiêu y khoa hoặc giải trí an toàn, kèm theo các hậu quả lâm sàng và xã hội có ý nghĩa. Trong thực hành, bác sĩ đánh giá phổ liên tục từ dùng thử nghiệm, dùng có nguy cơ, lạm dụng đến rối loạn sử dụng chất (substance use disorder) dựa vào số lượng tiêu chí đáp ứng và mức độ suy giảm chức năng. Các yếu tố bối cảnh như tuổi bắt đầu, kiểu dùng (đường tiêm, hít), đa chất (polysubstance) và bệnh đồng mắc tâm thần ảnh hưởng mạnh đến diễn tiến và tiên lượng.

Ở bình diện y tế công cộng, lạm dụng chất gắn với tăng gánh nặng bệnh tật, tử vong sớm, lây truyền bệnh nhiễm trùng qua đường máu và hệ quả kinh tế – an ninh. Các chiến lược quốc gia thường kết hợp phòng ngừa dựa vào bằng chứng, phát hiện sớm trong chăm sóc ban đầu, can thiệp ngắn gọn, điều trị tích hợp tâm thần – nghiện, và giảm hại. Tài liệu định hướng có thể tham khảo từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và các báo cáo chính sách của CDC.

Phân loại các chất gây nghiện

Phân loại chức năng dựa trên tác động sinh lý – thần kinh giúp dự đoán kiểu say, nguy cơ quá liều và hội chứng cai, đồng thời hướng dẫn lựa chọn can thiệp. Ba nhóm lớn gồm chất kích thích, chất ức chế hệ thần kinh trung ương và chất gây ảo giác; ngoài ra còn có nhóm opioid, cannabinoid và các chất thiết kế tổng hợp. Thông tin dược lý và rủi ro được tóm lược trong các chuyên khảo của NIDA – DrugFacts.

Bảng tổng quan dưới đây minh họa phân nhóm, ví dụ chất đại diện, tác dụng chính và nguy cơ nổi bật cần lưu ý trong lâm sàng – y tế công cộng.

Nhóm chất	Ví dụ đại diện	Tác dụng cấp	Nguy cơ nổi bật
Kích thích	Cocaine, methamphetamine, MDMA	Tăng tỉnh táo, hưng phấn, nhịp tim nhanh	Loạn nhịp, đột quỵ, rối loạn tâm thần do chất
Ức chế	Rượu, benzodiazepine, barbiturate	An dịu, giảm lo, ức chế hô hấp ở liều cao	Quá liều, cai nặng có co giật, tương tác thuốc
Opioid	Heroin, fentanyl, oxycodone	Giảm đau – khoái cảm, co đồng tử, ức chế hô hấp	Tử vong do ngừng thở, nguy cơ nhiễm trùng khi tiêm
Cannabinoid	THC, sản phẩm tổng hợp	Thay đổi tri giác, tăng cảm giác ngon miệng	Rối loạn lo âu, suy giảm nhận thức, hội chứng nôn do cannabinoid
Gây ảo giác	LSD, psilocybin, ketamine*	Biến đổi cảm giác, tách rời, ảo giác	Rối loạn tri giác kéo dài, tai nạn chấn thương

• *Ketamine có đặc tính gây mê phân ly; một số chỉ định y khoa được quản lý chặt chẽ.
• Sản phẩm “thiết kế” (synthetic) thường biến đổi cấu trúc để lách luật, rủi ro độc tính khó dự đoán.

Trong phân loại chẩn đoán, DSM‑5 nhóm rối loạn theo loại chất (rượu, opioid, cần sa, kích thích, an thần – giải lo, v.v.) và chấm điểm mức độ nặng dựa trên số tiêu chí trong 12 tháng. Điều này hỗ trợ chuẩn hóa báo cáo, so sánh nghiên cứu và lập kế hoạch điều trị theo mức độ.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Sinh bệnh học của lạm dụng chất là kết quả giao thoa giữa tính dễ tổn thương sinh học, đặc điểm tâm lý và bối cảnh xã hội – môi trường. Thành phần di truyền được ước tính đóng góp khoảng 40–60% nguy cơ phát triển rối loạn sử dụng chất theo tổng hợp bằng chứng của NIDA; các biến thể gen liên quan đến hệ dopaminergic, opioid nội sinh và điều hòa stress có thể ảnh hưởng cảm nhận phần thưởng và kiểm soát xung động.

Các yếu tố tâm lý gồm rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn tăng động giảm chú ý, sang chấn thời thơ ấu, chiến lược đối phó kém và xu hướng tìm kiếm cảm giác mạnh. Môi trường nguy cơ bao gồm sẵn có – dễ tiếp cận chất, áp lực bạn bè, nghèo đói, bạo lực cộng đồng, và thiếu nâng đỡ gia đình – nhà trường. Tuổi khởi đầu càng sớm, nguy cơ chuyển sang kiểu dùng có hại càng cao do não vị thành niên còn đang tái cấu trúc kết nối thần kinh.

Bảng kiểm nguy cơ thực hành nhằm sàng lọc nhanh trong chăm sóc ban đầu và môi trường học đường có thể bao gồm:

• Lịch sử gia đình có rối loạn sử dụng chất hoặc rối loạn tâm thần.
• Khởi dùng < 15 tuổi, tần suất tăng dần, dùng đa chất hoặc đường dùng có nguy cơ (tiêm, hít).
• Dấu hiệu suy giảm chức năng (học tập, công việc), hành vi nguy cơ (lái xe khi say, quan hệ không an toàn).
• Yếu tố bảo vệ yếu: kỹ năng sống kém, kết nối xã hội thấp, thiếu hoạt động thay thế lành mạnh.

Cơ chế tác động của chất gây nghiện

Hầu hết các chất gây nghiện hội tụ lên hệ thống thưởng trung não – viền, đặc biệt là đường dopamin từ ventral tegmental area (VTA) đến nucleus accumbens và chiếu lên vỏ trán – ổ mắt, vỏ trước trán lưng bên. Bằng cách tăng phóng thích dopamine, ức chế tái thu hồi hoặc bắt chước chất dẫn truyền nội sinh, các chất này khuếch đại tín hiệu phần thưởng, làm mạnh hóa học tập liên kết giữa tín hiệu – hành vi – kết quả khoái cảm.

Thích nghi thần kinh theo thời gian gồm giảm nhạy thụ thể D2, thay đổi biểu hiện gen plasticity, tái cấu trúc gai dendrite trong thể vân, và suy giảm điều hành vỏ trước trán, từ đó chuyển hành vi dùng chất từ có mục tiêu sang thói quen cưỡng bức. Yếu tố stress trục HPA và ký ức ám hiệu (cue‑induced) góp phần khởi phát thèm nhớ và tái nghiện.

Mối liên hệ khái quát giữa cường độ tín hiệu dopamine ngoài synap và xác suất lặp lại hành vi củng cố có thể mô tả bằng tích lũy phơi nhiễm thưởng theo thời gian:

$P(\text{tái sử dụng}) \propto \int_{0}^{T} D(t)\, dt$

Trong lâm sàng, hiểu cơ chế này dẫn đến các can thiệp nhắm đích: thuốc đối vận/opioid bán phần (naltrexone, buprenorphine), ổn định hệ GABA‑glutamate, và liệu pháp hành vi nhằm tái huấn luyện đáp ứng với ám hiệu và tăng cường chức năng điều hành. Các tổng quan cơ chế và hệ quả lâm sàng được trình bày trong cẩm nang khoa học của NIDA và hướng dẫn chuyên môn của APA.

Tác động đến sức khỏe thể chất và tinh thần

Lạm dụng chất gây nghiện gây ra một loạt hậu quả nghiêm trọng đối với sức khỏe thể chất. Các chất kích thích như cocaine và methamphetamine có thể gây loạn nhịp tim, tăng huyết áp, đột quỵ não, và nhồi máu cơ tim. Opioid, đặc biệt là fentanyl và các dẫn xuất mạnh, có nguy cơ cao gây ức chế hô hấp dẫn đến tử vong. Rượu khi lạm dụng kéo dài dẫn đến bệnh gan mạn tính, xơ gan, viêm tụy, và tổn thương thần kinh ngoại biên.

Về sức khỏe tinh thần, việc sử dụng lâu dài các chất gây nghiện có liên quan đến rối loạn lo âu, trầm cảm, loạn thần, và suy giảm nhận thức. Một số chất như cannabis và LSD có thể gây rối loạn tri giác kéo dài hoặc khởi phát bệnh tâm thần ở những cá nhân có yếu tố di truyền nhạy cảm. Tiêm chích ma túy làm tăng nguy cơ mắc bệnh truyền nhiễm qua đường máu như HIV và viêm gan B/C, đặc biệt trong cộng đồng sử dụng chung dụng cụ.

• Nguy cơ nhiễm trùng cơ hội: áp xe, viêm nội tâm mạc nhiễm trùng.
• Biến chứng tâm thần: rối loạn tâm trạng, hoang tưởng, rối loạn hành vi.
• Nguy cơ tự tử tăng cao ở bệnh nhân đồng mắc trầm cảm và lạm dụng chất.

Ảnh hưởng xã hội và kinh tế

Lạm dụng chất gây nghiện không chỉ là vấn đề y tế mà còn là thách thức xã hội và kinh tế nghiêm trọng. Hậu quả bao gồm giảm năng suất lao động, gia tăng tỷ lệ thất nghiệp, tăng chi phí y tế, và áp lực lên hệ thống pháp luật và an ninh. Theo NIDA, tổng thiệt hại kinh tế hàng năm tại Hoa Kỳ do lạm dụng chất ước tính hơn 600 tỷ USD, bao gồm chi phí y tế, mất năng suất lao động và chi phí liên quan đến tội phạm.

Tác động xã hội còn thể hiện qua gia tăng bạo lực, mất ổn định gia đình, trẻ em bị bỏ rơi hoặc ngược đãi, và suy giảm an toàn cộng đồng. Nhiều nghiên cứu chỉ ra mối liên hệ chặt chẽ giữa lạm dụng chất và các hành vi phạm pháp như trộm cắp, buôn bán ma túy, bạo hành gia đình. Hệ thống tư pháp hình sự và y tế công cộng thường phải phối hợp để xử lý các trường hợp này, bao gồm cả các chương trình điều trị thay thế hình phạt tù.

Phương pháp chẩn đoán

Chẩn đoán lạm dụng chất dựa trên các tiêu chuẩn quốc tế như DSM-5 (American Psychiatric Association) hoặc ICD-10/ICD-11 (WHO). DSM-5 xác định rối loạn sử dụng chất khi bệnh nhân đáp ứng ≥ 2 trong số 11 tiêu chí trong 12 tháng, bao gồm mất kiểm soát sử dụng, thèm nhớ, bỏ bê trách nhiệm, sử dụng trong tình huống nguy hiểm, dung nạp và hội chứng cai.

Quy trình chẩn đoán thường bao gồm:

• Phỏng vấn lâm sàng có cấu trúc hoặc bán cấu trúc.
• Bảng câu hỏi sàng lọc (AUDIT, DAST, ASSIST).
• Xét nghiệm sinh hóa: phân tích nước tiểu, máu, tóc để phát hiện dấu vết chất.

Đánh giá toàn diện cần xác định cả bệnh đồng mắc tâm thần, thể chất và các yếu tố xã hội để xây dựng kế hoạch điều trị cá nhân hóa.

Điều trị và phục hồi

Điều trị lạm dụng chất gây nghiện hiệu quả cần tiếp cận đa mô thức, bao gồm liệu pháp hành vi, điều trị bằng thuốc, và hỗ trợ cộng đồng. Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) giúp người bệnh nhận diện và thay đổi suy nghĩ, cảm xúc, hành vi liên quan đến sử dụng chất. Quản lý dự phòng tái nghiện (relapse prevention) là thành phần quan trọng nhằm duy trì kết quả lâu dài.

Điều trị bằng thuốc đóng vai trò chủ chốt trong nghiện opioid và rượu. Methadone và buprenorphine là thuốc chủ vận hoặc bán chủ vận opioid giúp giảm triệu chứng cai và thèm nhớ. Naltrexone chẹn thụ thể opioid được sử dụng cho nghiện rượu và opioid. Acamprosate và disulfiram hỗ trợ điều trị duy trì ở bệnh nhân nghiện rượu.

• Điều trị nội trú: áp dụng cho trường hợp nặng hoặc có biến chứng y khoa, tâm thần.
• Điều trị ngoại trú: phù hợp bệnh nhân ổn định, có hỗ trợ gia đình và cộng đồng.
• Nhóm hỗ trợ đồng đẳng: Narcotics Anonymous (NA), Alcoholics Anonymous (AA).

Phục hồi là quá trình dài hạn, đòi hỏi theo dõi định kỳ, can thiệp sớm khi có dấu hiệu tái nghiện, và xây dựng môi trường sống lành mạnh. Các chương trình phục hồi toàn diện thường tích hợp hỗ trợ việc làm, nhà ở, và tư vấn tâm lý xã hội.

Phòng ngừa

Phòng ngừa lạm dụng chất cần bắt đầu từ cấp độ cá nhân, gia đình và cộng đồng. Giáo dục sớm về tác hại của chất gây nghiện tại trường học, phát triển kỹ năng sống, và tăng cường khả năng đối phó với áp lực xã hội là yếu tố then chốt. Can thiệp gia đình giúp cải thiện sự gắn kết, giám sát và hỗ trợ cảm xúc cho trẻ.

Ở cấp độ cộng đồng và quốc gia, các chiến lược bao gồm kiểm soát nguồn cung, tăng cường giám sát dược phẩm, luật phòng chống ma túy, và triển khai chương trình giảm hại (phát kim tiêm sạch, phòng tiêm an toàn). Các tổ chức quốc tế như UNODC cung cấp hướng dẫn và hỗ trợ kỹ thuật cho các quốc gia triển khai chương trình phòng ngừa dựa trên bằng chứng.

Xu hướng và nghiên cứu mới

Nghiên cứu hiện đại tập trung vào việc phát triển thuốc điều biến hệ thần kinh nhằm giảm thèm nhớ và cải thiện khả năng kiểm soát hành vi. Các phương pháp kích thích não không xâm lấn như TMS (transcranial magnetic stimulation) và tDCS (transcranial direct current stimulation) đang được thử nghiệm để hỗ trợ điều trị nghiện. Công nghệ trí tuệ nhân tạo được ứng dụng để dự đoán nguy cơ tái nghiện và cá nhân hóa kế hoạch can thiệp.

Các thử nghiệm lâm sàng đang đánh giá hiệu quả của thuốc kháng thụ thể glutamate, modulators GABA, và vaccine chống ma túy (ví dụ vaccine chống cocaine) nhằm giảm tác dụng khoái cảm và ngăn tái nghiện. Nghiên cứu gen – môi trường và chỉ dấu sinh học cũng mở ra triển vọng xác định nhóm bệnh nhân đáp ứng tốt nhất với từng phương pháp điều trị.

Tài liệu tham khảo

1. National Institute on Drug Abuse (NIDA). Understanding Drug Use and Addiction.
2. National Institute on Drug Abuse (NIDA). The Economic Costs of Substance Abuse.
3. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5).
4. World Health Organization (WHO). Substance Abuse Fact Sheet.
5. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Drug Prevention and Treatment.